Các loại thuốc điều trị sốt rét thay thế và một số lưu ý khi sử dụng thuốc

Trong hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh sốt rét được Bộ Y tế ban hành theo Quyết định số 4605/QĐ-BYT ngày 24/11/2009 đã quy định, các cơ sở y tế có thể sử dụng thuốc điều trị thay thế (second line) sau khi dùng thuốc ưu tiên (first line) bị thất bại. Vì vậy, các tuyến điều trị cầna chuẩn bị sẵn nguồn thuốc thay thế để sử dụng khi cần thiết. Nguồn thuốc này không được Dự án Quốc gia Phòng chống sốt rét cấp cùng với các chủng loại thuốc sốt rét thiết yếu khác.

Các loại thuốc điều trị sốt rét thay thế

Các loại thuốc điều trị sốt rét thay thế được chỉ định gồm quinine, doxycycline và lindamycine. Theo quy định, các loại thuốc này bắt buộc phải phối hợp với nhau, không được dùng đơn thuần. Quinin kết hợp với doxycycline dùng trong 7 ngày. Đối với phụ nữ có thai và trẻ em dưới 8 tuổi, không sử dụng doxycycline; mà quinine kết hợp với clindamycime cũng dùng trong 7 ngày.

Một vấn đề cần chú ý là thuốc điều trị thay thế chỉ được chỉ định khi sử dụng thuốc điều trị ưu tiên bị thất bại. Nói cách khác, muốn sử dụng thuốc điều trị thay thế, các cơ sở y tế phải chứng minh được việc dùng thuốc điều trị ưu tiên thất bại, có nghĩa là bắt buộc phải theo dõi người bệnh trong quá trình điều trị để khẳng định được vấn đề này.

Xác định và xử trí các trường hợp điều trị thất bại

Tất cả các trường hợp điều trị thất bại sau khi sử dụng thuốc điều trị ưu tiên phải lấy lam máu để xét nghiệm lại. Trong vòng 3 ngày đầu điều trị bằng thuốc điều trị ưu tiên, nếu xuất hiện các dấu hiệu nguy hiểm như rối loạn ý thức nhẹ thoáng qua biểu hiện bằng triệu chứng li bì, cuồng sảng, vật vã ...; sốt cao liên tục, bị rối loạn tiêu hóa nôn nhiều lần trong ngày tiêu chảy mất nước đau bụng cấp; nhức đầu dữ dội; thiếu máu nặng, da xanh niêm mạc nhợt nhạt; vẫn còn ký sinh trùng sốt rét thì phải điều trị như sốt rét ác tính bằng thuốc artesunate tiêm hoặc quinine tiêm.

Trong vòng 14 ngày sau khi điều trị bằng thuốc điều trị ưu tiên, nếu người bệnh xuất hiện lại ký sinh trùng sốt rét sẽ được điều trị bằng thuốc điều trị thay thế. Sau 14 ngày điều trị bằng thuốc điều trị ưu tiên, nếu người bệnh xuất hiện lại ký sinh trùng sốt rét được xem như tái nhiễm và sẽ được điều trị bằng thuốc điều trị ưu tiên, không điều trị bằng thuốc điều trị thay thế. Nếu gặp nhiều trường hợp điều trị thất bại đối với một loại thuốc sốt rét tại cơ sở điều trị, cần báo cáo lên tuyến trên để tiến hành xác minh ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc nhằm có chỉ định phù hợp, nâng cao chất lượng điều trị hiệu quả. 

Nguồn thuốc để thực hiện phác đồ điều trị thay thế

Trong danh mục thuốc sốt rét và quy định tuyến sử dụng, Bộ Y tế và Dự án Quốc gia Phòng chống sốt rét có kế hoạch cấp cho các địa phương một số chủng loại thuốc sốt rét có hiệu lực cao như dihydroartemisinine-piperaquine (arterakine, CV artecan), artesunate tiêm, primaquine. Một số chủng loại thuốc khác như chloroquine, quinine sulfate, quinine hydrochloride, quinine dihydrochloride, doxycycline, clindamycine không được cấp bằng thuốc mà chỉ cấp bằng kinh phí ủy quyền hỗ trợ có mục tiêu cho địa phương.

Tùy theo nhu cầu sử dụng, địa phương dùng kinh phí hỗ trợ mua bổ sung thêm một số loại thuốc theo kế hoạch, trong đó có chuẩn bị nguồn thuốc điều trị thay thế để cấp cho các cơ sở điều trị thực hiện phác đồ khi cần thiết; chủ động nâng cao chất lượng và hiệu quả điều trị theo hướng dẫn.

Ngoài ra, trong hợp đồng trách nhiệm được ký kết hàng năm giữa Viện trưởng Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng và Giám đốc Sở Y tế, ngoài ngân sách của trung ương cấp chưa đáp ứng đủ nguồn lực cho nhu cầu công tác, địa phương cần phải hỗ trợ thêm kinh phí để bảo đảm các hoạt động cần thiết. Nguồn thuốc thực hiện phác đồ điều trị thay thế được sử dụng từ các nguồn kinh phí này mua cung cấp cho những cơ sở y tế trên địa bàn. Tuyến tỉnh cần phải chuẩn bị sẵn nguồn thuốc để đáp ứng yêu cầu ở các cơ sở điều trị theo hướng dẫn chẩn đoán và điều trị của Bộ Y tế.

Một số lưu ý cần thiết

Một vấn đề cần nhắc lại rõ ở đây để các cơ sở y tế lưu ý là thuốc điều trị thay thế chỉ được sử dụng khi dùng thuốc điều trị ưu tiên bị thất bại. Việc điều trị thuốc điều trị ưu tiên bị thất bại phải được chứng minh một cách rõ ràng, khoa học chứ không được xác định theo cảm tính, chủ quan của bác sĩ điều trị.

Dĩ nhiên nguồn thuốc điều trị thay thế sẽ không được sử dụng nhiều và phổ biến nên kinh phí trung ương ủy quyền có mục tiêu cho địa phương và kinh phí hỗ trợ của địa phương có thể đáp ứng, bảo đảm được nguồn thuốc cung cấp. Các cơ sở y tế cũng không nên dự trù và tiếp nhận tại tỉnh số lượng thuốc điều trị thay thế quá nhiều, không dùng hết theo chỉ định sử dụng quy định sẽ gây nên tình trạng thuốc bị đe dọa cận hạn dùng hoặc quá hạn dùng cần phải thanh lý, làm lãng phí ngân sách Nhà nước.