Nhờn thuốc - mối hiểm họa khôn lường cho người bệnh

Thế nào là lờn thuốc

Có lần, một bạn trẻ đã tìm đến tôi để hỏi ý kiến xem sau khi lén lút đi “giải quyết sinh lý”, nghi ngờ bị mắc bệnh, có thể đến nhà thuốc mua loại thuốc kháng sinh “xịn” nhất về dùng để tự chữa bệnh. Tôi vội vàng giải thích, đại khái: “hiện nay ở ta đang có tình trạng rất đáng lo ngại là có một số người bị các bệnh lây qua đường tình dục (trước đây gọi là bệnh hoa liễu như giang mai lậu, mồng gà. hột xoài…) nhưng không chịu đến bác sĩ chuyên khoa để được chẩn đoán, hướng dẫn điều trị mà lại nghe mách bảo tìm mua loại kháng sinh mới nhất như các loại kháng sinh cephalosporin thế hệ 3, 4, hoặc các fluoroquinolon thế hệ 2, 3… đê tự chữa bệnh, làm như thế không chỉ hại cho bản thân, bởi vì dùng thuốc không đúng bệnh sẽ nặng thêm mà vô tình có thể làm hại cho cộng đồng.

Những thuốc kháng sinh mới nhất được khuyến cáo chỉ dùng trong bệnh viện khi được bác sĩ điều trị chỉ định, hướng dẫn và theo dõi sử dụng, vì đó là thuốc rất quý có tính dự trữ, nếu sử dụng bừa bãi chắc chắn trong thời gian ngắn sẽ bị đề kháng”. Lúc đầu nghe tôi nói, anh bạn trẻ có vẻ hiểu nhưng sau có vẻ ngơ ngẩn với hai chữ “đề kháng”. Tôi đã có dùng chữ, văn vẻ nôm na hơn để giải thích cho anh bạn trẻ thế nào là kháng sinh bị “đề kháng”. Anh bạn trẻ sau khi nghe buột miệng “A, ý thầy muốn nói “lờn thuốc!” (chữ “lờn thuốc” là chữ người Nam bộ thường dùng).

Một lần khác, một vị cao tuổi đến tìm tôi để hỏi ý kiến xem có thể tự sử dụng một loại thuốc an thần gây ngủ khá thông dụng là seduxen để chữa chứng mất ngủ Tôi trình bày tác hại của việc người bệnh tự ý dùng bừa bãi thuốc loại này, trong đó có tác hại rất nghiêm trọng là thuốc làm cho bị nghiện. Người đã bị nghiện sẽ phải tiếp tục dùng thuốc không bỏ được thuốc và bị “dung nạp thuốc”. Tôi thấy mình hớ vì ông cụ không hiểu “dung nạp thuốc” là gì, vì vậy, tôi dùng lời lẽ đời thường hơn để giải thích với cụ. Khi ấy, cụ đã buột miệng: “A, ý của dược sĩ muốn nói tới “lờn thuốc” ấy mà!”.

Như vậy chữ “lờn thuốc” mà nhiều người thường hay sử dụng hiện nay có đến hai nghĩa.

Đối với kháng sinh

Trước hết, đối với việc sử dụng thuốc là kháng sinh, “lờn thuốc” có nghĩa là vi khuẩn gây bệnh không còn nhạy cảm, có khả năng chống lại tác dụng của thuốc để đưa đến hậu quả là kháng sinh mà người bệnh sử dụng không mảy may gây hại đối với vi khuẩn. “Lờn thuốc” ở đây là sự rút gọn của “vi khuẩn lờn thuốc kháng sinh”.

Ta cũng nên biết qua vi khuẩn lờn thuốc kháng sinh như thế nào, để hiểu vì sao có lời khuyên phải dùng kháng sinh đúng thuốc, đúng liều và đủ thời gian. Khi bị kháng sinh tấn công và nhất là liều kháng sinh ta dùng không đủ mạnh để tiêu diệt hoặc ức chế sự phát triển của vi khuẩn vi khuẩn cũng biết cách “thiên biến vạn hóa” để tồn tại. Thí dụ, chúng sẽ biến đổi thàng dạng “chai lì” có thể chịu đựng tác dụng của kháng sinh mà không chết. Và còn nhiều cách đề kháng khác nữa, nhưng dù vi khuẩn có lẩn tránh, đề kháng khéo léo đến đâu, các nhà y dược học cũng không bó tay chịu thua. Thí dụ, như trong điều trị, ngay từ đầu phải dùng loại kháng sinh có tác dụng (nên lưu ý có kháng sinh có tác dụng hiệu quả đối với loại vi khuẩn này nhưng không hiệu quả đối với loại vi khuẩn khác) tức phải dùng đúng thuốc. Ngay từ đầu phải sử dụng ngay liều tấn công tức là liều mạnh để vi khuẩn bị tiêu diệt ngay không kịp tồn tại dưới dạng chai lì. Sau đó, duy trì liều có hiệu quả trong suốt thời gian điều trị, bằng cách dùng nhiều lần thuốc trong ngày và dùng trong nhiều ngày. Nên đặc biệt lưu ý, thời gian dùng kháng sinh thông thường không dưới 5 ngày. Có loại bệnh nhiễm khuẩn phải dùng kháng sinh cả tháng, riêng bệnh lao phải dùng thuốc từ 6 tháng trở lên. Tức là phải dùng kháng sinh đúng liều và đủ thời gian thì mới mong khỏi bệnh.. Vấn đề “lờn thuốc kháng sinh” đang là vấn nạn gây tác hại nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng. Trong chữa trị bệnh lao ở nước ta hiện nay đang phải đối phó với “lao đa kháng thuốc” (tức bệnh lao mà vi khuẩn đã đề kháng với nhiều thuốc chống lao thuộc hàng đầu trong công tác chữa trị) và “lao siêu kháng thuốc” (tức bệnh lao mà vi khuẩn đã đề kháng với không chỉ các thuốc thuộc loại hàng đầu mà cả với thuốc dự trữ hạng 2). Điều đáng buồn là trường hợp lao siêu kháng thuốc đầu tiên ở nước ta lại rơi đúng vào một sinh viên dược khoa, là người sẽ góp phần chăm lo sức khỏe cộng đồng sau này. 

Đối với các thuốc khác

Nghĩa thứ hai của “lờn thuốc” mà bà con ta cũng thường hay sử dụng là tình trạng cơ thể ta do dùng một thứ thuốc lặp đi lặp lại nhiều lần, nếu dùng liều lượng cũ sẽ thấy thuốc không có tác dụng và phải tăng liều lượng mới thấy thuốc có “ép phê”. Không chỉ đối với thuốc, có một số chất con người quen dùng trong sinh hoạt hàng ngày cũng gây ra tình trạng “lờn” này. Thí dụ như rượu có nhiều người lúc đầu chỉ uống nửa ly bia là mặt đỏ bừng, xây xẩm mặt mày, thế mà chỉ trong thời gian sau, nếu ngày nào cũng “lai rai vài xị”, sẽ uống tới vài xị rượu đế như chơi và không thấy hề hấn gì, chỉ thấy “thế mới đã!”. Còn đối với thuốc, “lờn thuốc” là một đặc tính của thuốc gây nghiện, trong đó có thuốc ngủ, thuốc an thần, thuốc hướng tâm thần nói chung, kể cả ma túy Ta không lấy làm lạ, có một số bạn trẻ nghiện hút heroin lúc đầu chỉ xài vài “tép” để rồi sau này phải dấn thân vào tội ác để thỏa mãn sự tăng “đô” này. Có nhiều người quen dùng thuốc an thần gây ngủ (như seduxen) càng ngày càng tăng liều dùng thì mới ngủ được.

Nhưng ngay một số thuốc thông thường như các thuốc trị đau thấp khớp có nhiều người quen dùng cứ thấy hiệu quả của thuốc giảm dần theo thời gian. Khác với “lờn thuốc kháng sinh” đã kể gây ra bởi chính sự thay đổi của tác nhân gây bệnh là vi khuẩn, “lờn thuốc” trong trường hợp thứ hai gây ra bởi chính cơ thể của người dùng thuốc. Khi thuốc được đưa vào trong cơ thể, nó chỉ cho tác dụng khi gắn vào nơi tiếp nhận. Khi cơ thể quen dùng một thứ thuốc, các nơi tiếp nhận này sẽ thay đổi bản chất hoặc gia tăng số lượng, đưa đến phải gia tăng nồng độ thuốc trong cơ thể (tức phải gia tăng liều dùng) mới đáp ứng cho tác dụng. Để đối phó với lờn thuốc này, chỉ có cách là tăng liều nhưng không thể tăng liều mãi vì sẽ đưa đến liều độc. Đối với thuốc có khả năng bị lờn theo kiểu này, thầy thuốc sẽ cho dùng với liều và thời gian dùng như thế nào đó để phòng lờn thuốc. Hoặc khi thuốc đã lờn, bắt buộc phải thay thuốc khác. Trong lĩnh vực dược, người ta phải luôn luôn tìm ra thuốc mới, một phần để thay thế thuốc cũ bị lờn là vì thế.