Khủng hoảng tâm lý ở trẻ em và những điều cha mẹ nên đặc biệt chú ý

Tùy thuộc vào lứa tuổi, sự hiểu biết cuộc sống, khả năng thích ứng với thử thách, biểu hiện khủng hoảng tâm lý rất đa dạng, khác nhau nhiều giữa các trẻ. Do đó, việc quan sát trẻ, nhận biết sớm những “dấu hiệu bất thường” của trẻ là việc tối cần thiết để có kế hoạch can thiệp thích hợp, giúp trẻ sớm vượt qua khủng hoảng, hòa nhập với cuộc sống, tránh hậu quả lâu dài vì tổn thương tâm lý.

Ai là những người mắc chứng khủng hoảng tâm lý?

Trong cuộc sống những sự kiện bất ngờ, khủng khiếp, có thể đến với bất kỳ ai, ở vào bất cứ độ tuổi nào, tại bất cứ nơi đâu. Tuy nhiên, đối với trẻ em mức độ ảnh hưởng của khủng hoảng tâm lý sẽ càng nặng nề, nghiêm trọng, có thể mở ra một khởi đầu “ảm đạm” cho cuộc đời của đứa trẻ đó. Bởi vì trẻ em là đối tượng dễ tổn thương, thiếu khả năng thích ứng với thử thách, trải nghiệm sống chưa nhiều, kỹ năng sống chuẩn bị chưa tốt.

Cuộc sống tất bật, có nhiều cha mẹ thiếu quan tâm trẻ đúng mức, trợ giúp trẻ chưa tích cực, hoặc có khi không nhận ra những biểu hiện của khủng hoảng tâm lý, nên xử trí và can thiệp chưa thích hợp. Thêm vào đó, phải kể đến việc chuẩn bị cho trẻ khả năng phòng ngừa khủng hoảng tâm lý chưa được đề cập nhiều trong giáo dục từ gia đình và trường học ở nước ta.

Những sự kiện gây khủng hoảng tâm lý

Tác động trực tiếp lên cơ thể trẻ:

- Trẻ bị bạo hành, bị hiếp dâm, bị lạm dụng tình dục bị cướp trói, nhốt trong hầm tối, trong rừng, bị tra tấn, khủng bố, bị bắt cóc, buôn bán cho các nhà chứa…

- Trẻ thoát chết sau tai nạn lật xe, chìm tàu, rơi máy bay; thảm họa, động đất, thiên tai, bão lũ, cháy nổ…

- Trẻ bị ngã từ trên cao, bị đuối nước, bị xe cán, mất một phần cơ thể

Trẻ chứng kiến sự kiện khủng khiếp:

- Người thân yêu qua đời, bị tai nạn, bị hành hạ, hãm hiếp ngay trước mắt trẻ.

- Trẻ chứng kiến người thân, bạn bè tự tử; mất đột ngột một phần cơ thể…

Dấu hiệu nhận biết trẻ bị khủng hoảng tâm lý?

Các “dấu hiệu bất thường” có thể gặp qua 3 giai đoạn:

Giai đoạn khởi đầu: ngay hoặc sau khi xảy ra một sự kiện khủng khiếp, trẻ chứng kiến hoặc chính trẻ phải trải qua biến cố đó.

- Trẻ nhỏ dưới một vài tuổi thường chưa nhận thức được tính nguy hiểm của sự kiện gây khủng hoảng, nên những phản ứng với khủng hoảng thường chỉ khóc ré, hoảng sợ, hay giật mình khóc mớ khi ngủ.

- Trẻ lớn hơn, có biểu hiện run sợ, tái mặt, có thể tiểu vãi ra quần, la khóc, kích động, chạy trốn người lạ…

Giai đoạn diễn biến:

- Trẻ nhỏ thường ít có diễn biến tâm lý bất thường, nếu nguyên nhân gây khủng hoảng đã chấm dứt. Đôi khi, trẻ có thể gặp ác mộng ngủ mớ, rụt rè, nhút nhát, sợ người lạ, hoảng sợ khi gặp đối tượng gây bạo hành cho trẻ, nhất là khi nguyên nhân gây khủng hoảng tái lập.

- Trẻ lớn có thể bị rối loạn cảm xúc: sợ hãi, tách rời, kích động, dễ giận dữ lo âu hoảng loạn, mặc cảm tội lỗi; trẻ cũng có thể bị rối loạn hành vi: né tránh tiếp xúc với người khác, cách ly xã hội, tránh đến những nơi gây ra khủng hoảng trước đây, tránh những hoạt động gợi nhớ khủng hoảng quá khứ, mất hứng thú trong học tập hoặc các hoạt động thường ngày vốn dĩ trẻ vẫn từng tham gia trước đây.

Tư duy của trẻ trở nên chậm chạp, mất tập trung, đờ đẫn, hay nhầm lẫn, hay quên, ngủ mớ, gặp ác mộng, thường nghĩ về sự kiện gây khủng hoảng, tưởng tượng, suy diễn theo chiều hướng tiêu cực, để rồi lo âu, sợ sệt, hoang mang.

Thể chất của trẻ cũng bị ảnh hưởng từ hậu quả của khủng hoảng tâm lý. Trẻ khó ngủ sợ ngủ gặp ác mộng, hay giật mình, tiểu dầm mệt mỏi uể oải đau mỏi toàn thân một cách mơ hồ ăn uống kém, kém hấp thu và kiệt sức dần…

Người lớn nên luôn ở bên trẻ sau khi xảy ra khủng hoảng

Giai đoạn kết thúc:

Nếu được phát hiện và xử trí thích hợp, được trợ giúp tích cực, hiệu quả từ gia đình, nhà trường, xã hội, các tổ chức xã hội chuyên nghiệp, có khi cần đến chuyên gia tâm lý, xã hội, sẽ giúp trẻ sớm cải thiện tình trạng tâm lý bất ổn, vượt qua khủng hoảng, hòa nhập cộng đồng.

Ngược lại, nếu trẻ không được quan tâm đúng mức, không được trợ giúp tích cực, xử trí không thỏa đáng, ký ức khủng hoảng từ tiềm thức cứ “bơm” vào nhận thức của trẻ, đẩy trẻ rơi vào trạng thái tổn thương tâm lý có thể nặng nề, ảnh hưởng đến việc hình thành nhân cách trẻ và hiệu quả học tập cũng như chất lượng sống của trẻ sau này.

Xử trí trường hợp trẻ bị khủng hoảng tâm lý?

- Giúp trẻ tách hẳn khỏi tình huống, sự kiện gây khủng hoảng càng sớm càng tốt.

- Chữa triệu chứng tổn hại cơ thể về mặt thể chất như giảm đau kháng viêm chữa trị, chăm sóc vết thương do tai nạn, bỏng, bạo hành, hiếp dâm… cho trẻ thuốc an thần gây ngủ trong vài ngày đầu.

- Nâng đỡ về mặt thể chất, bồi dưỡng cho trẻ để giúp trẻ sớm lấy lại sức.

- Tâm lý trị liệu thích hợp cho trẻ trong những trường hợp hoảng loạn nhiều, kéo dài trên một tuần, đặc biệt ở những trẻ lớn, vốn có tính hay lo sợ, nhút nhát; những trẻ bị khủng hoảng nặng nề từ một số tình huống đặc biệt như bạo hành, hiếp dâm tai nạn giao thông cướp bóc, khủng bố…

- Tránh la mắng trẻ khi trẻ nghĩ về sự kiện gây khủng hoảng. Đừng khoét sâu vào nỗi đau của trẻ bằng nhiếc móc, đổ thừa…

- Tránh bắt trẻ kể lại sự việc khủng khiếp đã xảy ra, trừ khi trẻ tự mình kể lại chuyện đó, nên tôn trọng phản ứng của trẻ.

- Tránh những phản ứng thái quá của người lớn trước mặt trẻ như nổi giận, văng tục, hăm dọa,…đối với đối tượng gây hại cho trẻ.

- Ở những trẻ lớn, cha mẹ cần để ý dặn trẻ tránh lạm dụng rượu ma túy để ứng phó với đau buồn

- Người nhà, bè bạn, thầy cô, xã hội cần tránh “nhắc lại mãi”, vô tình “làm mới” ký ức đau buồn của trẻ, tránh ruồng bỏ, khinh khi trẻ, tránh làm tổn thương tâm lý trẻ nhiều hơn.

- Người lớn nên luôn ở bên trẻ sau khi xảy ra khủng hoảng, để giúp trẻ cảm thấy không bơ vơ, đơn độc đối phó với sang chấn. Cố gắng giúp trẻ duy trì nề nếp sinh hoạt hàng ngày như trước khi xảy ra khủng hoảng.

- Giải thích về khủng hoảng cho trẻ cần chọn lọc, rất vắn tắt, cố gắng “bình thường hóa” sự kiện, đừng “đào sâu” quá những tình huống khủng hoảng đã xảy ra.

- Tạo điều kiện đưa trẻ đi du lịch giải trí nghe nhạc vui tươi tập thể dục thích hợp, giúp trẻ nguôi ngoai dần nỗi đau; thời gian đồng hành cùng các cách trợ giúp tích cực sẽ xóa dần “ký ức khủng hoảng” trong tâm tưởng trẻ.

- Luôn thể hiện sự yêu thương, đùm bọc, sẵn sàng trợ giúp trẻ, để trẻ thấy có chỗ dựa an toàn, lấy lại lòng tin, mạnh mẽ, vượt qua thử thách.

- Xây dựng niềm tin mới, tích cực cho trẻ.

- Đồng hành cùng trẻ, huấn luyện trẻ những kỹ năng nhìn nhận, chấp nhận và thích ứng với khủng hoảng, đối phó tích cực với khủng hoảng nhằm giúp trẻ vượt qua khủng hoảng một cách bền vững. Ở điểm này, có thể vai trò của chuyên gia tâm lý thật sự cần thiết.

Phòng ngừa khủng hoảng tâm lý cho trẻ?

Phòng ngừa khủng hoảng tâm lý cho trẻ thực ra không phải chờ đến khi xảy ra mới thực hiện mà phải dạy cho trẻ ứng phó hiệu quả khi gặp khủng hoảng. Ở các nước phát triển, những kỹ năng này được dạy và chuẩn bị rất tốt cho trẻ, giúp trẻ tự tin thoát hiểm, bình tĩnh đối phó với tình huống xấu và vượt qua khủng hoảng, trưởng thành hơn.

- Cha mẹ, nhà trường, xã hội nên quan tâm huấn luyện, chuẩn bị cho trẻ những kỹ năng tự bảo vệ bản thân khi gặp sự cố, như việc tập bơi, phòng tránh cháy nổ, biết cách thoát thân khỏi đám cháy, trú ẩn an toàn khi gặp động đất, sạt lở đất đá, tránh những cái chết thương tâm vì thiếu hiểu biết, thiếu kỹ năng.

- Có thể cho trẻ tham gia các lớp huấn luyện kỹ năng sống, hướng đạo sinh, rèn luyện năng lực thoát thân, sống sót, an toàn khi gặp nguy hiểm.

- Dạy cho trẻ đề phòng các mối nguy hại, nhận diện nguy hiểm để tránh, thực hiện tốt các quy định an toàn, như mang phao khi ngồi tàu trên sông biển, thắt dây an toàn khi lên xe hơi, máy bay…

- Khuyến khích trẻ rèn luyện, sử dụng kĩ năng giao tiếp, suy nghĩ và cảm xúc một cách hiệu quả, có thể diễn đạt và thể hiện bản thân một cách lành mạnh.

- Xây dựng mối quan hệ tích cực và hỗ trợ với những người xung quanh như bạn bè, gia đình, xã hội. Động viên trẻ thực hành các kỹ năng chia sẻ, quan tâm và hợp tác.

- Dạy trẻ lối tư duy tích cực và lạc quan, nhất là trong hoàn cảnh khó khăn, tạo thói quen đối thoại với bản thân một cách tích cực, vượt qua thử thách với thái độ lạc quan; từ đó giúp trẻ trải nghiệm và ý thức được những cảm xúc tích cực (hy vọng, niềm vui, sự hài hước…).