Thuốc chữa sốt rét và tác dụng phụ không mong muốn của thuốc

Các loại thuốc sốt rét đang sử dụng hiện nay

Bộ Y tế đã ban hành hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh sốt rét trong đó có quy định loại thuốc sốt rét thiết yếu được sử dụng như chloroquin viên, dihydroartemisinin-piperaquin viên phối hợp, artesunat viên và lọ tiêm, quinin viên và ống tiêm, primaquin viên... Các loại thuốc này ngoài tác dụng có lợi và mong muốn trong điều trị bệnh, nó còn gây nên những phản ứng phụ có hại với những tác dụng không mong muốn. Vì vậy để hạn chế nhược điểm, thuốc sử dụng đã được khuyến cáo thận trọng khi điều trị.

Các phản ứng có hại và tác dụng không mong muốn của thuốc

Thuốc chloroquin: có các tên khác như nivaquin, delagyl, resorchin, aralen... được sản xuất dưới dạng viên nén 250mg phosphat (chứa 150mg base). Tác dụng không mong muốn của thuốc thường thấy là ngứa, kích ứng ống tiêu hóa buồn nôn nôn; dùng dài ngày có thể gây rối loạn thị giác bạc lông tóc trẻ em rất dễ bị mẫn cảm với thuốc đặc biệt là với liều lượng cao, trẻ có thể bị hạ huyết áp suy hô hấp và tử vong Vì vậy, cần để thuốc tránh xa trẻ em để bảo đảm sự an toàn. Chloroquin được chống chỉ định sử dụng ở những người bị bệnh võng mạc thận trọng khi dùng cho trẻ em dưới 12 tuổi, dùng kèm với các thuốc có chứa magnesi, nhôm, calci. Khi cần sử dụng chloroquin để điều trị bệnh sốt rét, phải dùng thuốc cách xa các loại thuốc này khoảng 2 giờ.

Thuốc dihydroartemisinin-piperaquin: có các tên biệt dược là artekin, arterakin, CVArtecan... Đây là loại thuốc phối hợp bao gồm dihydroartemisinin 40mg và piperaquin phosphate 320mg. Dihydroartemisinin là một dẫn xuất của artemisinin cũng như thuốc artesunat. Piperaquin là thuốc thuộc nhóm 4 amino-quinolein giống như chloroquin. Tác dụng không mong muốn của thuốc xảy ra cũng có biểu hiện tương tự như khi dùng thuốc artemisinin, artesunat và thuốc chloroquin. Thuốc được khuyến cáo chống chỉ dịnh sử dụng ở phụ nữ có thai trong 3 tháng đầu của thai kỳ

Thuốc artesunat: được sản xuất dưới dạng viên nén natri 50mg và lọ tiêm natri 60mg. Đây là một dẫn xuất của thuốc artemisinin dược phân lập, chiết xuất từ cây thanh hao hoa vàng (Artemisia annua L.). Tác dụng không mong muốn của thuốc được ghi nhận thường không nghiêm trọng, xảy ra nhẹ và thoáng qua gồm các ảnh hưởng trên hệ tiêu hóa như buồn nôn nôn đau bụng tiêu chảy và trên hệ thần kinh như nhức đầu chóng mặt hoa mắt, đặc biệt là sau khi dùng thuốc. Những cơn sốt ngắn do thuốc cũng đã được ghi nhận trong một số trường hợp. Không dùng artesunat cho phụ nữ có thai trong 3 tháng đầu trừ trường hợp bị sốt rét thể ác tính.

Thuốc quinin: được sản xuất dưới dạng quinin sulfat viên 250mg hoặc 500mg và ống tiêm quinin chlohydrat 500mg, quinin dichlohydrat 500mg. Tác dụng không mong muốn của thuốc thường gặp là “hội chứng quinin” với triệu chứng như ù tai nhức đầu, chóng mặt buồn nôn. Trường hợp đặc biệt dễ bị dị ứng với thuốc, mặc dù dùng với liều thấp có thể gây đỏ da, ngứa phát ban sốt đau dạ dày Nếu dùng quá liều và dài ngày có thể bị nôn, cảm giác lo sợ, dễ bị kích thích mê sảng ngất, giảm thân nhiệt hạ huyết áp mạch yếu, giảm thị lực và thính lực. Khi tiêm bắp thịt gây đau nhiều và có thể bị hoại tử tại chỗ. Quinin được khuyến cáo chống chỉ định sử dụng cho người bị suy gan suy thận các trạng thái bệnh lý về mắt, tai tim mạch; tình trạng bị nhược cơ và phụ nữ có thai vào những tháng cuối

Thuốc primaquin: được sản xuất dưới dạng viên nén primaquin phosphat 13,2mg  (có 7,5mg primaquin base). Tác dụng không mong muốn thường gặp là rối loạn tiêu hóa như buồn nôn, đau vùng thượng vị, co cứng cơ bụng nhẹ và vừa. Cũng có thể bị thiếu máu tan huyết thiếu máu nhẹ, tăng bạch cầu methemoglobin huyết. Một số trường hợp cũng được ghi nhận ảnh hướng đến hệ tim mạch như tăng huyết áp loạn nhịp giảm bạch cầu mất bạch cầu hạt và các phản ứng ngứa ở da.   Thuốc được khuyến cáo chống chỉ định sử dụng ở những người có phản ứng quá mẫn với primaquin, người có bệnh toàn thân cấp tính có khuynh hướng bị giảm bạch cầu hạt, người đang dùng các thuốc khác có tiềm năng gây tan máu hoặc các thuốc có thể gây ức chế dòng tủy bào trong tủy xương Cần thận trọng khi dùng thuốc cho bệnh nhân bị thiếu hụt men G6PD (Glucose 6 Phosphat Dehydrogenase) và phải ngưng ngay thuốc nếu có dấu hiệu tan huyết và methemoglobin huyết, định kỳ phải làm công thức máu kiểm tra. Không được dùng thuốc trong thời kỳ mang thai vì thuốc đi qua nhau thai và có thể gây thiếu máu tan huyết ở thai thiếu hụt men G6PD trong tử cung

Thận trọng đề phòng tác dụng không mong muốn của thuốc

Khi sử dụng các loại thuốc để điều trị trường hợp bệnh nói chung và bệnh sốt rét nói riêng, bên cạnh những tác dụng có lợi và mong muốn, một số loại thuốc lại có các tác dụng không mong muốn, tác dụng ngược hoặc phản ứng có hại. Vì vậy các cơ sở y tế cần chú ý, quan tâm đến vấn đề này để bảo đảm việc sử dụng thuốc điều trị hiệu quả, an toàn và hợp lý; tránh những điều đáng tiếc xảy ra có thể làm nguy hiểm đến sức khỏe tính mạng của người bệnh. Người thầy thuốc ở các cơ sở y tế tại các tuyến cần trang bị những kiến thức cần thiết để xử trí kịp thời những tác dụng không mong muốn của thuốc, hạn chế những phản ứng có hại do thuốc gây nên.