Điều cần biết về say núi để có cách phòng tránh kịp thời

Trong những tour du lịch hay những chuyến công tác phải lên các vùng núi cao trên 2.000m, do thiếu thời gian rèn luyện để thích nghi với khí hậu, lại hao tốn sức lực khi leo núi là nguyên nhân khiến nhiều người bị say núi cấp tính, bán cấp và mạn tính vì thiếu ôxy.

Khả năng chịu đựng thiếu ôxy của mỗi người khác nhau, những người thể lực kém thiếu máu có nguy cơ say núi cao. Tùy sức khỏe mỗi người, cường độ vận động và tốc độ lên cao nhanh hay chậm mà có thể gặp các rối loạn như sau:

Say núi cấp tính

Tổn thương phù phổi cấp trên phim Xquang.

Khi càng lên cao nhanh, vận động thể lực càng nhiều thì mức độ say núi cấp tính càng nặng. Triệu chứng nặng nhất và kéo dài nhất là đau đầu kèm theo các biểu hiện: uể oải buồn ngủ chóng mặt rét run buồn nôn và nôn khó thở và tím tái. Tiếp sau là bừng đỏ mặt, dễ kích thích, khó tập trung, chóng mặt ù tai rối loạn thị lực và thính lực chán ăn mất ngủ khó thở tăng, yếu khi gắng sức đau đầu tăng nhịp tim nhanh, thở nhanh ngắt quãng, sút cân. Có khi nặng hơn bị phù phổi và bệnh não. 

 Hầu hết các trường hợp, các triệu chứng sẽ hết sau nghỉ ngơi 24- 48 giờ. Nếu  thấy các triệu chứng dai dẳng hoặc nặng phải đưa bệnh nhân trở lại độ cao thấp hơn. Điều trị dứt điểm phải đưa bệnh nhân xuống thấp; cho bệnh nhân thở ôxy 2-3 lít/phút. Nếu  các triệu chứng còn dai dẳng có thể dùng acetazolamid 250mg cứ 8 giờ một lần, hoặc dexamethazon 4mg mỗi 6 giờ/lần; có thể dùng cả hai thuốc này trong các trường hợp nặng.

Phù phổi cấp

Khi lên độ cao trên 3.000m có thể xảy ra phù phổi cấp với các biểu hiện: ho khan không ngớt hơi thở ngắn đau đầu giảm hoạt động thể lực, mệt, khó thở khi nghỉ và tức vùng dưới ức. Thở khò khè, khó thở khi nằm, có khi  nôn ra máu Có tiếng ran và ran ngáy, nhịp tim nhanh, sốt nhẹ nhịp thở nhanh tím tái, thở kéo dài. Bệnh nhân lú lẫn có khi bị hôn mê triệu chứng giống như viêm phổi nặng. Xét nghiệm thấy bạch cầu tăng nhẹ, chụp Xquang thay đổi từ thâm nhiễm lỗ chỗ ở một phổi cho đến dày đặc nốt hai bên phổi.

Công tác điều trị phải tiến hành ngay ở hiện trường: cho bệnh nhân nghỉ ngơi ở tư thế đầu nâng cao (Fowler ), thở ôxy đến khi bệnh nhân hồi phục hay có thể đưa xuống độ cao thấp hơn. Dùng ngay nifedipin 10mg ngậm dưới lưỡi. Khi có kèm say núi cấp tính thì cho acetazolamid 250mg, cứ 8 giờ một lần; cho kháng sinh nếu có viêm phổi nhiễm khuẩn Vấn đề là phải biết phát hiện các triệu chứng sớm của phù phổi cấp. Khi có các triệu chứng hô hấp phải nhanh chóng cho bệnh nhân nghỉ ngơi và tăng lưu lượng ôxy để ngăn ngừa phù phổi.

Bệnh não cấp tính

Bệnh não cấp tính là sự tiến triển của say núi cấp tính, xảy ra ở độ cao trên 2.500m, hay gặp ở những người chưa thích nghi. Các triệu chứng do thiếu ôxy và phù não gồm : đau đầu dữ dội, lú lẫn, thất điều thân, mất thăng bằng loạng choạng, mất tập trung buồn nôn và nôn co giật có thể tiến triển đến lú lẫn hôn mê. Khoảng 50% bệnh nhân bị phù gai thị và xuất huyết võng mạc Việc phát hiện sớm các triệu chứng của bệnh não là hết sức quan trọng để điều trị cho bệnh nhân kịp thời. Cho bệnh nhân thở ôxy (2-4 lít/phút). Sau đó sử dụng dexamthason 4-8mg mỗi 6 giờ một lần. Khẩn trương đưa bệnh nhân xuống thấp có thể hồi phục hoàn toàn.

Say núi bán cấp

Thường xảy ra ở những người chưa thích nghi và ở độ cao trên 4.500m. Các triệu chứng giống như những triệu chứng say núi cấp tính nhưng kéo dài hơn và nặng hơn. Có thêm các dấu hiệu mất nước khô da và ngứa. Hematocrit có thể tăng, điện tâm đồ và Xquang cho thấy phì đại thất phải. Điều trị: bệnh nhân nghỉ hoàn toàn, thở ôxy và trở lại vùng thấp. 

Say núi mạn tính (bệnh Monge)

Biểu hiện bệnh là tình trạng thiếu ôxy mạn tính, chỉ gặp ở một số người sống trên vùng cao mà mất khả năng thích nghi. Bệnh khó phân biệt với bệnh phổi mạn tính. Dấu hiệu bệnh là chứng ngủ gà ức chế tâm thần, thiếu ôxy máu, tím tái, ngón tay hình chùy. Xét nghiệm thấy hemoglobin trên 22g/dl đa hồng cầu hematocrit thường lớn hơn 75%, suy thất phải, điện tâm đồ lệch trục phải và phì đại nhĩ và thất phải. Xquang cho thấy tim phải to. Giảm thông khí phế nang và PCO2 tăng. Các triệu chứng sẽ mất đi khi bệnh nhân trở lại vùng thấp ngang mực nước biển.

Phòng bệnh say núi

Phòng bệnh phải hướng dẫn cho những người sẽ leo núi thực hiện: chuẩn bị điều kiện thể lực tối ưu trước chuyến đi, lên cao dần dần để thích nghi và nghỉ ngơi từ 1-2 ngày sau khi đến được độ cao. Người leo núi ở độ cao trên 3.000m cần mang theo thiết bị cung cấp ôxy trong vài ngày. Người có bệnh tim hay phổi cần tránh lên núi cao. Mỗi ngày chỉ nên đi lên độ cao 300m; nghỉ ngơi và ngủ đủ trước khi đi; ăn ít về số lượng nhưng cần đủ chất và năng lượng; tránh dùng rượu bia thuốc lá và các hoạt động hao phí sức lực không cần thiết trong khi leo cao dần; tập thở; sử dụng thuốc để dự phòng là acetazolamid 125-250mg cứ 12 giờ một lần, bắt đầu ngày hôm trước khi lên cao và tiếp tục 48-72 giờ ở độ cao mới; hay dexamethazon, cứ 12 giờ dùng 4mg bắt đầu leo núi, tiếp tục trong 3 ngày ở độ cao hơn.